Le mano de bronzo de Irulegi

Ante de comenciar a interpretar le signos in scriptura iberic inscrite in le mano de bronzo de Irulegi, es necessari explicar, mesmo brevemente, le loco ubi iste discoperta de vital importantia in le historia de nostre passato esseva trovate. Le pecia esseva discoperte presso del castello de Irulegi, situate super le petra de Laquidáin in le valle de Aranguren in Navarra. Le petra de Laquidáin se eleva a quasi 900 metros de altitude super le nivello del mar, e in su area superior se extende un planada ideal pro situar alcun constructiones. Le castello de Irulegi se erige in le parte plus alte de iste parve altiplano. Ab iste fortaleza, on domina le conca de Pamplona, dunque illo esseva un loco ideal pro le vigilantia precoce contra possibile menacias al citate de Iruña e Noáin. Su existentia es documentate al minus usque al seculo XII, ben que su antiquitate pote retrotraher se al minus un o duo seculos plus retro. Le castello ha essite reformate in varie occasiones durante le seculos e etiam suffreva un demolition al fin del seculo XV.  

In 2007, le Societate de Scientias Aranzadi realisava certe sondages magnetic e electric que confirmava que al pede del planada del castello se trovava lo que pareva esser un castro preroman. In le annos subsequente, Aranzadi comenciava su prime excavationes, in le quales se discoperiva multe pecias archeologic. Multiple studios indicava que le insediamento habeva un ample sequentia de occupation human in le epochas que va desde le fin del Etate de Bronzo usque al II Etate de Ferro.  

Le mano de bronzo de Irulegi esseva discoperite in le campania de excavation realisate a medietate de 2021 e deveniva un discoperta de famose importantia. On sape jam que le prime transcriptiones del signos inscrite in iste peculiar mano de bronzo indicava que le parola SORIONEKU esseva ben legibile e perfectemente traducibile in basco. Su evidente similaritate con le basco actual es lo que me suggere que le antiquitate de iste pecia archeologic tan peculiar non excede mille o mille e cinquecentos annos. Io mesmo osarea affirmar que tanto le fundamentos original del fortaleza (que hodie es reconstruite) como le prime constructiones excavate faceva parte del mesme conjunto. Tamen, isto es solmente un supposition que io non analysara in iste studio.  

Le inscription consiste de 39/40 signos del systema de scriptura iberic del nord-est, distribuite in quatro lineas. Le lineas que compone le texto seque le typic patron del lineas que es traciate in le palma del mano. Le scribe non ha un «caligraphia» raffinate, e isto crea certe dubita in le interpretation de varie signos, sempre que nos sia fidele al signatario, lo que non es semper applicabile. Il ha un signo al fin del prime linea separate del signos initial que compone le mesme linea. Evidentemente, il pare que es un signo que le scribe non poteva inserer in le secunde linea. Le inscription ha un grafiate previe facite per incision, como un skizzo previe a sequer per le lineas de punctos facite con un stilo.  

Il ha varie transcriptiones. Le plus normalisate pare esser le sequente:  

s. o. r. i. o. n. e. ku  /          n
  
te. ne. ke. be. e. ki. ŕ. a. te. ŕ. e.
  
o. t. i. ŕ. ta. n. ba. e. s. e. a. ka. ŕ. i.
  
e. ŕ. a. u. ko. n /  
 

Iste transcription consiste de 40 signos, sin contar le duo separatores. Certemente, il existe altere transcriptiones que io non commentara hic. In cambio, io observara que tres signos in particular ha create certe confusion in lor interpretation. Iste signos es:  

Le quarte signo del linea 2: In mi opinion, illo equivale a ke, ma le scribe traciava le linea intermedie foras de su loco habitual, suggerente que illo es quasi un ke ma retene le sono consonantic original k.  Le T es un «te«, un signo con reminiscentias latin. Assi, nos ha tres signos differente pro le sono te:  

   – Le prime es un de  

   – Le secunde un the  

   – Le tertie un te  

Le uso de tres signos differente pro un sono apparentemente equal se justifica solmente per le facto que le scribe voleva matisar le sono de iste tres «te«. 

Le sexte e septime signo del tertie linea es transcribite como n e be respectivemente. Nonobstante, io vide hic un sol signo e non duo. In mi opinion, illo es un specie de m grafiate con certe torpesa. In le signario iberic del nord-est, on assigna a illo le sono de un ś. Io crede que tal interpretation es correcte, sequente le contexto del resto del message inscrite in iste «tessera» o pendant de bronzo. Assi, nos ha de novo duo signos distincte pro monstrar un sono simile. Io crede que le scribe voleva differentiar le z de fin de parola del s. Le r varia de forte a debile in su formas dialectal, que non esseva pauc.  

Post iste exposition, io pensa que le transcription del texto debe esser le sequente:  

s. o. r. i. o. n. e. ku /  
de. n. e. k'  be. e. ki. ŕ. a. the. ŕ. e. [n]  
o. te. i. ŕ. ta. z. e. s. e  a. ka. ŕ. i  
e. ŕ. a. u. ko. n /  

Arrivate a iste puncto, solmente nos resta separar le parolas de tal modo que nos pote comprender alcun de illos. Il es clar pro quasi tote le studiosos que le prime linea se traduce perfectemente como «bon fortuna» in basco, e isto jam nos indica que le texto es scribite in iste lingua. Sin dubita, isto es un facto multo importante, que ha resuscitate le spectro del vasco-iberismo. Sin entrar in plus discussion super isto, io continua le analyse de iste scripto, separante le secunde linea:  

denek  be  ekira  atheren  

Le significato esserea le sequente:  

denek be egira atherre-n
totos sub molino coberto-de

Nos continua con le tertie linea:  

ote – irtaz ese akarri
forsan – al exir le bronzo te trahe

E finalmente, le ultime linea, ubi duo terminos es agglutinate:  

errauk[i] – on
concessione- bon

Assi, le traduction de iste texto in un «basco dialectal» plus contemporanee es:  

Zorioneko denek be egira atherren,
ote irtaz eze akarri erauki on.

Bon fortuna a tote sub le coberto del molino!,
forsan al exir (iste) bronzo te trahe bon augurio.

Alcun punctualisationes al traduction

• Le parola «atherre» es un derivato de «atherbe«, que significa un copertura o tecto. Illo es situate al exito de un construction e servi como protection.  

• Le mention del «molino (egira)» me ha attrahite le attention, ma analysante le ruinas discoperte, illo poteva esser possibile, como se explica plus tarde.  

• Le parola «irtaz» pote etiam esser interpretate como un gerundio «exiente«. Como secunde option: «al partir, al ambular«.  

• Le pronomine demonstrative «iste» non es scribite, ma on lo comprende pro le lectores del inscription.  

• Nos ha «akarri«, que ha causate multe confusion inter alcun investigatores per esser interpretate troppo rapidemente como «lucta«, etc. In cambio, io pensa que illo es un conjugation del verbo «ekarri«, que significa «te trahe«, secundo como nos vole interpretar lo.  

• Como ultime nota, durante le prime essayos de traduction, «ote irtaz eze» io lo interpretava como «pendente pro exterior de bronzo«. Postea, io finalmente me decideva pro un altere interpretation. In essentia, sia le prime o le secunde interpretation correcte, le message esserea le mesme:  «Bon fortuna a tote sub le coberto del molino!, que le pendant del exterior de bronzo te trahe bon augurio.»  

Restos trovate in le excavation

In le loco del excavation, on ha trovate elementos typic de un focolar. Il habeva parietes de petra, ben que on ha etiam trovate adobe. In plus, varie vases de ceramica e molinos de petra. On ha etiam discoperite alcun restos de ossos de animales, probabilemente le reliquias de comida que se dava al animales domestic pro que illes los mangiava. Iste habitat face parte de alteres adjacente que habeva usos similar. Como curiositate, in iste loco se trovava le restos de un infante de 36 septimanas de gestation qui debeva morir al nascentia e esseva inhumate. Alcun investigatores opina que iste inhumation es debite al credentia del habitantes de ille tempore que le loco esseva un loco sacre e de protection.  

A luce de tote iste discoperte, on pote considerar que iste loco poteva esser un sito de molitura pro elaborar farina, un «pre-paneteria» pro dicer lo de alcun modo. Possibilemente, il habeva un forno pro elaborar pan, ben que illo non debeva necessarimente esser assi. Certemente, in un parve village, nos non va trovar un grande molino; se tracta plus tosto de un molino communal, quasi familial. Como curiositate, in le planos elaborate del ruinas, nos pote observar un construction adjacente, a pena separate del focolar ubi se discoperiva le mano de bronzo per un strette strata. In illo, on observa un curiose pavimento de petras placiate in circulo circum un centro. Le constructiones es typic del Etate de Ferro.   

Conclusion

Le mano de bronzo de Irulegi indica que le texto es scribite in un basco bastante legibile. Si le antiquitate del pecia es veridic, isto indicarea primo que nos es ante le texto cognoscite o public plus antique trovate in iste lingua usque al presente, e secundo que le cambios de iste lingua se ha mantenite bastante intacte con le passar del seculos, lo que multe linguistas non va recognoscer, ma que pote esser debite al special construction morphologic que characterisa le lingua basc. Nonobstante, on pote pensar in le possibilitate que le scriptura iberic se usava sequente un altere chronologia del tempore, ma isto es un thema que non compete discutir in iste studio.  

Io non da per concluite iste investigation, pois que in quasi tote le casos, nos debe proceder con caution quando nos interpreta textos antique. A vices nos debe manipular le terminos a tal puncto que iste action deveni «manipulation», e isto es lo que a vices nos ha implicate a tote quando nos tenta interpretar textos de grande antiquitate. In iste studio, le «manipulation» in le proceder ha essite minime. Id es, un vice identificate le componentes lexical e con un cognoscentia de certe profunditate del lingua basc e dialectos, il ha essite possibile leger lo con relative facilitate. E isto va astonar le investigatores troppo fidele al dogmatismo, qui lo mettera in dubita pois que illo resuscita le spectro del basco-iberismo e rompe schemas del evolution linguistic. A mi parer, lo evidente prevale, e iste texto es scribite con signos iberic e in lingua vasconic.  

Quando io comenciava a analysar le pecia pro le prime vice, quasi de modo intuitive, io comprendeva que le message inscrite in illo communicava alique como:  «Felicitates a tote le bon personas. Benvenite, trahe bon novas.»  

Ora, post facer un analyse in profunditate, io realisa que le message es simile in su essentia, ma multo plus precise in su transcription:  «Bon fortuna a tote sub le coberto del molino!, forte al partir (iste) bronzo te trahe bon augurio.«

© Jose Luis Aleman 2024